De ondergang van de Zwitserse postwaardenaanmaak

Inleiding

Al een paar jaar lang zien we grote verschuivingen cq veranderingen in de aanmaak van postzegels. De 'shake-out' van gespecialiseerde drukkerijen voor waardepapier is volop aan de gang. De overheveling van de aanmaak van de Nederlandse zegels naar Engeland is daar een onderdeel van.

Begin dit jaar werden de Zwitsers opgeschrikt door de sluiting van één van de twee postzegeldrukkerijen en niet lang daarna door de aankondiging van sluiting van de tweede!

Hélio Courvoisier sloot eind april 2001 haar drukkerij en op 1 juni werd bekend gemaakt dat Walsall Security Printers, in Walsall bij Birmingham, Engeland, deze drukkerij had overgenomen.

Vlak daarvoor maakte de Zwitserse PTT bekend dat de PTT Wertzeichendruckerei in Bern eind 1 juni 2002 zou gaan sluiten.

Was dit allemaal onverwacht of hadden de verzamelaars dit kunnen zien aankomen?

Een recent bezoek aan de PTT-Wertzeichendruckerei in Bern op 23 oktober 2001 was de aanleiding om wat dieper in deze materie te duiken.

Hoe verliep de postzegelaanmaak in de afgelopen 15 jaar?

De Zwitserse postzegels werden traditioneel door de beide postzegeldrukkerijen gedrukt. De taakverdeling was grofweg zo dat de langlopende zegels in Bern in plaatdruk [evt. gecombineerd] en de andere in La Chaux-des-Fonds [Courvoisier S.A.] in rasterdiepdruk werden gedrukt. Zeer incidenteel werd elders een postzegel vervaardigd B.v. de gemeenschappelijk Frans-Zwitserse zegel naar ontwerp van Jean Tinguely, uitgegeven eind 1988, werd in rasterdiepdruk gedrukt in de Franse PTT-drukkerij [Atelier du Timbre] in Périgeux. Daarvóór moeten we terug naar 1929 toen de Pro Juventute zegels werden gedrukt bij Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem [afb. zegel].

De PTT-drukkerij beschikte in de periode 1936-1982 over een Goebel druk-aan-de-rol plaatdrukpers [met de mogelijkheid van een extra kleur in rasterdiepdruk]. [afb. 2/6] In 1945 verscheen een pers van Zwitserse makelij, de WIFAG [Winckler Fallert], gevolgd in 1966 door nog een tweede WIFAG. Beide persen met éénkleurige druk-aan-de-rol plaatdruk en wat betreft de tweede WIFAG ook met de mogelijkheid voor 2-kleuren rasterdiepdruk erbij.

Na het verdwijnen van de oude Goebel in 1982 werd toegewerkt naar een tweede Goebel die alle drukpersen moest gaan vervangen. In 1984 werd een Goebel druk-aan-de-rol pers gekocht die in 1985 in gebruik werd genomen. Met deze nieuwe pers konden 4-kleuren offset en [tot] 3 kleuren plaatdruk worden gedrukt. De combinatie van offset met plaatdruk aan de rol gedrukt was toen ook al in gebruik bij de zegeldrukkerijen van Zweden en Denemarken [alle Goebel-persen]. Het gebruik van rasterdiepdruk in Bern verviel hiermee. De laatste gelegenheidzegels op de WIFAG in combinatiedruk waren de Europa-zegels van 1983. Enkele waarden van de langlopende emissies werden nog tot in 1991 zo af en toe bijgedrukt op de WIFAG.

De langlopende zegels vielen traditioneel uiteen in twee series - een met lage waarden t.b.v. brieven e.d resp. een met hoge waarden t.b.v. pakketpost.

In 1986 verschenen de nieuwe langlopende zegels op de pas aangeschafte SSR IV [Stahl Stich Rotationspresse, de Goebel als vierde na de 1e Goebel en 2 WIFAG's] gedrukt in plaatdruk op offset.

Sinds de jaren '60 werden de zegels gedrukt op papier voorzien van een fosfor laag t.b.v . de postmechanisatie. In 1987 werd overgeschakeld op fluorescent papier. De net verschenen langlopende emissie kwam na eerst te zijn gedrukt op het fosforescente papier ook op dit nieuwe papier uit. Het papier was meestal van Zwitserse fabrikaat uit de fabriek in Biberist [bij Solothurn] [afb. 1/11]

De zegels in méérkleuren rasterdiepdruk vervaardigd bij Courvoisier volgden qua papiergebruik dat van de PTT-drukkerij. Nieuwe ontwikkelingen bij Courvoisier zijn er niet of nauwelijks. Het gebruik van gegraveerde [in plaats van geëtste] cylinders voor rasterdiepdruk komen we voor het eerst tegen bij één zegel uit 1989 [afb. zegel]. Pas in 1991 zien we het gebruik van gegraveerde cylinders op groter schaal opkomen. Anders dan b.v. bij Joh. Enschedé Stamp Security Printing waar de aanmaak van geëtste cylinder geheel overboord werd gezet, zien we bij Courvoisier nog heel lang daarna beide typen cylinders in gebruik.

In 1996 verschijnen in Zwitserland postzegelboekjes met zelfklevende zegels. Deze worden in flexodruk resp boekdruk vervaardigd bij diverse andere drukkerijen. Het is de acceptatie van deze zelfklevende zegels die uiteindelijk de nekslag heeft gegeven voor de druk in Bern.

In 1996 werd door de PTT-Wertzeichendruckerei voor het eerst bij offset gebruik gemaakt van een stochastisch [ook wel FM, frequentie-modulatie] raster en wel voor het 'Guinness Record' met de 'Ballon'. Bij de latere Zwitserse zegels in Bern gedrukt komt dit raster nauwelijks meer - 1998 La Poste - voor, wel bij zegels van Luxemburg [1998, Vissen] in Bern gedrukt.

In 1997 wordt afgestapt van papier met een luminescerende laag. Voortaan zal overwegend papier dat betrokken wordt uit Engeland bij Coated Paper Ltd [ofwel Tullis Russell] [afb. 1/12] gebruikt gaan worden. Dit papier heeft ook geen witmakers meer, slechts onder de UV-lamp oplichtende gele + blauwe vezels. Het Biberist papier blijft nog enige tijd in gebruik, voor langlopende zegels met een herdruk moet worden overgegaan op het nieuwe papier [de 5F Kaasmakerij uit 1993]. Op 23 oktober werd de 5F Kaasmakerij als enige die ochtend herdrukt. Bij de rondleiding door de drukkerij bleek toch nog wel Biberist papier aanwezig. De langlopende serie 'Landschappen' in 4-kleuren offset uit 1998 nog op Biberist papier, werd echter al in 2000 vervangen door de eveneens geheel in offset gedrukte serie 'Toerisme' op Tullis Russell papier.

Plaatdruk gebruikt na 1997 is zeldzaam geworden. Eventueel benodigde drukcylinders voor plaatdruk werden vervaardigd door de Noorse Bank in Oslo. Maar toen ook daar de postzegelproductie verdween, werd de apparatuur om via molettes platen te vervaardigen overgeheveld naar de Belgische postzegeldrukkerij in Mechelen. De incidenteel nog benodigde platen moesten voortaan uit Mechelen komen!

De rol van Courvoisier werd ondertussen ook steeds geringer. Meer en meer gelegenheidszegels werden in Bern gedrukt, de traditionele toeslag-zegels Pro Juventute werden in 1999 en de Pro Patria in 1998 voor het laatst bij Courvoisier gedrukt. Het aantal zegels dat Courvoisier daarna nog drukte was minimaal. De in 2001 verschenen zegels voor 'Chocosuisse' zijn de laatste geweest. Deze zegels met een chocolade geur tonen aan dat het niet zo zeer gaat om gebrek aan high-tech mogelijkheden, maar om andere, meer economische overwegingen.

In 2000 werden voor het eerst na een lange periode weer zegels buiten Zwitserland gedrukt. De postzegelboekjes met ronde zelfklevende zegels ter gelegenheid van de Olympische Spelen in Sydney in 2000 werden in rasterdiepdruk [gegraveerde cylinders] bij House of Questa gedrukt. De zegels uit één van de twee boekjes moeten doorgaan voor 'dienstzegels' van het Internationaal Olympisch Comité. House of Questa drukte ook de Kerst-zegels van 2001 in rasterdiepdruk [gegraveerde cylinders].

De in 2000 begonnen langlopende serie met lage waarden zijn in 4-kleuren offset gedrukt. De 70rp waarde echter - met de Sint Bernhard hond - verschijnt in mei 2001 als zelfklevende zegel in doosjes met rollen van 100 zegels resp. in boekjes met 12 zegels, in beide gevallen gedrukt in Australië bij de Post-drukkerij, Sprintpak in 5-kleuren-offset met een stochastisch raster. Het papier waarop de zegel is gedrukt is van Tullis Russell. Apart op de zegel gedrukt zijn twee kleurloze rechthoekjes, die onder de UV-lamp rood fluoresceren. [afb. zegels]

Gelijktijdig met de Sint Bernard in boekjes en in doosjes verschijnt ook het 'A'-zegel in zelfklevende uitvoering zowel in boekjes van 12 als in doosjes met 100 rolzegels gedrukt bij Stralfors AG, Aesch.

In september 2001 verschijnt het 'Singapore' blok in offset [met stochastisch raster] bij Johan Enschedé Security Stamp Printers. Tegelijkertijd verschenen de Regenboog-vissen ook in Haarlem gedrukt in rasterdiepdruk [met gegraveerde cylinders] op een Goebel-pers. Deze zegels in loketvellen van 20 worden per kleur van één cylinder [2 loketvellen 70rp, één loketvel 90rp] gedrukt.

Het perforaat is aangebracht met een speciaal voor de Zwitserse zegels vervaardigde scheer-cylinder. Ook de nog in maart 2002 te verschijnen Spoorweg-zegels, bij JESSP gedrukt, hebben die lay-out. In Bern was in oktober al een modelvel aanwezig!

De voorheen bij Courvosier in rasterdiepdruk vervaardigde onderdruk voor de FRAMA-automaatzegels ['Jaargetijden'uit 1996] wordt in september 2001 vervangen door een nieuw ontwerp met 4 zegels die samen de letters van het woord 'POST' uitbeelden. Gedrukt in 5-kleuren flexo-druk bij Cartaroll AG, Bauma ZH. [afb. zegels]