|
Inleiding Rond 1995 werd er flink gebrainstormd over nieuwe wijzen van postzegelverkoop door de Post [onder leiding van de heer B. Ammeraal, afdeling Inkoop] in samenspraak met enkele bedrijven uit de grafische en verpakkings-wereld. Voorbeelden vanuit het buitenland begonnen indruk te maken. In het Verenigd Koninkrijk was Royal Mail in 1987 gestart met de zogenoemde 'Windows' boekjes. Postzegelboekjes waarbij de inhoud via een venster te zien was, waarbij tevens een barcode was toegevoegd voor de vlotte handling door de [weder]verkoper en een speciale gleuf [locking tab] om de opengemaakte boekjes weer dicht te kunnen doen. In Canada was de Post eind 1988 begonnen met postzegelboekjes waarin een gat was geboord om de boekjes te kunnen ophangen in winkelschappen en ook daar was de barcode een extra toevoeging. In 1990 verscheen in New Zealand naast de traditioneel vormgegeven postzegelboekjes ook een variant met een 'hangoogje' ten behoeve van de retailers [wederverkopers]. Ook hier met de toevoeging van de barcode. Al vrij snel werd in New Zealand de dubbele uitvoering losgelaten en bleef slechts het 'hang and sell' product over. |
De Nederlandse situatie In Nederland werden enkele pilots opgezet waarbij naast PTT Post de bedrijven Casparie in Almere [als drukker] en WILO Vianen in Vianen [als verpakker] betrokken waren. Gedacht werd ondermeer aan een verpakte hoeveelheid postzegels/postwaardestukken die vanuit een automaat zouden kunnen worden verkregen door de klant. Op zeer kleine schaal zijn hiermee proeven gedaan. Bekend werden bij de filatelisten de postkantoren Houten-Pelmolen, maar ook Industrieterrein Moerdijk. Beide waren voor de zakelijke markt slechts op beperkte tijden geopend. De verzamelaars hadden eigenlijk slechts interesse voor de automaten zoals de Klüssendorf of Nagler en hadden zo goed als geen oog voor de 'snoepgoed-automaat' en de inhoud daarvan. In de 'snoepgoed-automaat' waren ondermeer aanwezig wat ik later - in 1998 - als hangzakjes heb beschreven in de rubriek Nederland. In diezelfde periode verschenen die producten ook aan de rekken/schappen bij enkele postkantoren die de Post mega-kantoren zou noemen - b.v. bij Leiden Schipholweg, waar ik enkele keren per week langskwam om de postbus te legen. In de tweede helft van 1998 verschenen de eerste 'hangboekjes' op het toneel. |
|
Waren de 'hangzakjes' nogal sober uitgevoerd, de 'hangboekjes' waren zeer kleurig en brachten duidelijk een 'corporate image' of 'bedrijfstijl' over. Als consument vroeg ik me gelijk af hoe de Post het klaarspeelde om de postzegels met verpakking en al te leveren voor het zelfde bedrag als de zegels nominaal. Hadden de 'hangzakjes' nog een losse inhoud die makkelijk vervangen zou kunnen worden door een andere, de 'hangboekjes' hadden een inhoud die vastgehecht was aan de kaft. En dat maakte ze tot 'postzegelboekje' volledig passend in de bijna 100-jarige traditie, zoals begonnen in 1902 in Nederland met boekjes voor de loketverkoop en na een kort boekjesloos interval voorgezet met automaat-postzegelboekjes sinds 1964. |
De automaatboekjes waren in de jaren '90 zo goed als uitgestorven tegelijk met de verdwijning van de 'gele' postzegel-automaten uit de postkantoren. Het eerder genoemde mega-kantoor Schipholweg in Leiden had tot aan de omvorming nog een postzegelboekjes-automaat gehad, al leken er nog maar zeer weinig mensen gebruik van te maken .. Qua uitvoering praktisch gelijk aan de automaatboekjes waren in de loop van de jaren ook nog loket-boekjes aangemaakt door Joh. Enschedé te Haarlem ten behoeve van de verkoop van toeslag-zegels zoals Zomer-zegels en Rode Kruis-zegels. Geleidelijk aan liep de verkoop daarvan terug tot onder het miljoen exemplaren per soort boekje. Het werd inderdaad tijd voor iets nieuws... |
|
Waar blijft de filatelist? Aan de experimenten van de jaren 1995-1998 werd door de Post totaal geen ruchtbaarheid gegeven en ook de filatelisten lagen te suffen. Een eerste schok ontstond bij het verschijnen van de jaargetijden-zegels in maart 1998. Niet alleen waren de zegels niet bij Joh. Enschedé Security Stamp Printing in Haarlem gedrukt, maar zelfs in het buitenland bij Walsall Security Printing, in Walsall bij Birmingham. Het tweede opzienbarende nieuwe was de vorm - een veelkleurige kaft, een ophang-mogelijkheid, een voorziening om een reeds opengemaakt boekjes weer handig te sluiten, en de aanbrenging van een barcode. Leek het er misschien even op dat de Walsall-productie een ééndagsvlieg mocht zijn, al vrij spoedig verscheen een vervolg. Walsall Security Printing had vaste voet verworven in postaal Nederland. De Walsall-hangboekjes werden door de Post gepromoot als elke andere nieuwe postzegel en eigenlijk opgevat als de natuurlijke opvolger van de Joh. Enschedé postzegelboekjes wat bleek door het continueren van de in de bo ekjes aan te brengen nummering. De Walsall-boekjes waren door hun formaat niet zo opvallend en qua aantal zegels redelijk goed te behappen voor verzamelaars. |
Maar vanaf eind 1998 - eerst nog vrij onopvallend met de Priority-bladen en daarna de December-zegels van dat jaar - werden de schappen op de kantoren die meededen aan de pilots voorzien van royaal tonende hangboekjes. Niet alleen een duidelijke bedrijfstijl maar ook het op zeer aansprekende wijze onder de aandacht brengen van de daarin aanwezige postzegels/postwaardestukken, moest tot een stevige verkoopstijging leiden. De nieuwe hangboekjes maakten zeker niet de indruk van een sober bescheiden product, in tegendeel het aanprijzen van een ruim assortiment aan zegels was helder de opzet... De verzamelaars - als ze al in de gaten hadden dat er op de postkantoren, Bruna-winkels e.d iets te verkrijgen was wat een uiting was van een geheel nieuwe aanpak bij de Post - reageerden zeer verschillend. Aan de ene kant iets van 'ik verzamel toch geen verpakking' en aan de andere kant iets van 'wat wil de Post ons nu weer opdringen'. Geen van beide reacties was eigenlijk juist: verzamelaars verzamelden al decennia lang postzegelboekjes zonder ooit de kreet 'verpakking' in die samenhang te gebruiken; en de Post wrong zich in alle bochten om duidelijk te maken dat de hangboekjes nooit en te nimmer bedoeld waren als verzamel-object en dat de verzamelaar dit product toch vooral links moest laten liggen. Onder zulke omstandigheden zal het duidelijk zijn dat het vergaren van informatie over het product hangboekje een uiterst moeizame bezigheid was en is. |
|
Nieuwe situatie in 2000 Nu de Zomerzegels van 2000 de [voorlopig] laatste zegels bij Joh. Enschedé gedrukt blijken te zijn, en de bulk van de postwaarden-aanmaak overgeheveld is/wordt naar Engeland, is het niet vreemd te veronderstellen dat een aparte verwerking tot hangboekjes in Nederland niet meer goed realiseerbaar zal zijn. Meer voor de hand ligt dat de betreffende drukkerijen - Walsall Security Printing en House of Questa - zulllen aangeven heel goed zelf hangboekjes te kunnen maken. Walsall Security Printing deed dit al vanaf 1998 en ook Questa kan bogen op ervaring voor andere postadministraties. En inderdaad is - na een vergeefse poging om toch te proberen de aanmaak van hangboekjes voor Nederland te behouden - het besluit gevallen om hangboekjes rechtstreeks te laten vervaardigen bij de producent van de zegels zelf. |
Een zeer belangrijke rol heeft ook gespeeld dat de verkoop van de Casparie hangboekjes minder goed is uitgevallen dan wat aanvankelijk was gehoopt. De te verwachten omzet van 30 miljoen per jaar na een proef periode van 3 jaar is bij lange na niet gehaald. Niettegenstaande het feit dat de hangboekjes daar waar ze verkrijgbaar waren zeer goed leken te verkopen.... De Casparie hangboekjes zullen dus verdwijnen en dat was deste meer een goede reden om stil te staan bij de ontwikkeling in de afgelopen 3 jaar. |
|
De taakverdeling Voor het product hangboekje heeft de PTT als opdrachtgever een ontwerp-bureau ingeschakeld dat met een uniform - qua huisstijl - product moest komen. Bij 'Design Bridge' in Amsterdam werden de afzonderlijke 'vaste' stijlelement samengevoegd met de per boekje specifieke elementen zoals de afbeelding van een zegel op de voorkant, de extra beeldinformatie op de achterzijde rechts, de verwijzing naar andere soortgelijke producten op de bovenachterflap, etc. Bij de lithografische inrichting 'van Ginneken en Mostaard' in Amsterdam werd het door Design Bridge gemaakte ontwerp computermatig vervolmaakt om daarna in 'digitale vorm' te worden doorgegeven aan de drukkerij: Casparie in Almere, onderdeel van het grote PlantijnCasparie concern. Bij Casparie werden afhankelijk van de hoeveelheden boekjes per soort die werden besteld door de Post een indeling gemaakt van het drukvel. De meest voorkomende opmaak van een drukvel voor de hangboekjes was die voor een 72x102 cm offset- drukpers met velinleg. Op zo'n vel konden 6x2 standaard kaften worden geplaatst. Als op een drukvel van één bepaalde boekje méér dan één exemplaar nodig is dan wordt - vergelijkbaar met het 'step and repeat' proces voor het opmaken van een drukvel postzegels b.v. 10x20 - deze op de voorgeschreven afstand geplaatst - niet meer met een aparte machine maar computermatig: een soort 'copy'/'multiple paste' bewerking als in tekstverwerkers. |
Afgezien van de allereerste keer - toen 12 verschillende kaften moesten worden gedrukt - werd vanuit een computer-programma de indeling gemaakt welke kaftje waar moest komen, de rasters voor de afzonderlijke kleuren opgegeven en vervolgens het complete 12 kaftjes beslaande opmaak 'uitgedraaid' niet op papier maar op een 'film'. Met behulp van de film wordt vervolgens - wat nog steeds veel voorkomt, ondanks de veelgeslaakte kreten 'computer-to-plate', 'direct-to-plate' - de offset-plaat vervaardigd. Zoveel kleuren als er nodig zijn, zoveel drukplaten worden er gemaakt. Casparie heeft een drietal offset-persen met velinleg van Heidelberg tot haar beschikking. Twee 4-kleuren persen en één 2-kleuren pers. Van de beide 4-kleuren persen is maar één geschikt voor wat dikker papier cq karton. Op de zogenoemde 'Speed Master 102 CD' worden de hangboekjes in eerste instantie gedrukt. Het 102 slaat op de maximale velgrootte van 72x102cm. De 2-kleuren pers 'Speed Master 37' wordt ingezet voor een eventuele vijfde [steun]kleur en altijd voor het glanzen/vernissen van de reeds bedrukte drukvellen. De Speed Master kan een snelheid halen van 15.000 vel/uur echter voor een kwaliteitsproduct als de hangboekjes wordt aan een veel lagere snelheid de voorkeur gegeven. |
|
Om tijdens het drukken zeker te zijn van een juiste kleur worden op gezette tijden reeds bedrukte vellen op een aparte meet-inrichting geplaatst en aan de hand van op het drukvel aanwezig controle-strips worden waarden electronisch afgelezen en vergeleken met de oorspronkelijke ingestelde waarden. Wijken de waarden teveel af dan wordt electronisch de beinkting van de drukpers gecorrigeerd. Grote variatie in kleur van de druk kan hiermee zoveel mogelijk worden tegengegaan. Zijn de vellen bedrukt - meestal met 4 kleuren, dan worden ze in pallets afgevoerd naar de vlakbij aanwezige 2-kleuren pers voor de volgende kleur resp. het glanzen/vernissen. De volgende stap bij de drukkerij Casparie was het uitstansen cq snijden van de drukvellen tot losse boekjeskaften. Op een houten plank werden op alle plaatsen waar het karton doorsneden moest worden een scherp metalen mes ingebed dat aan alle kanten werd geflankeerd door een strook rubber. Op de plaats van de vouw - zowel boven als onder - werd aanvankelijk geen perforatie aangebracht maar slechts een 'moet' met een bol/stompe metalen strip. Later bevatte de stansplank ook een perforatie op de vouwranden. |
De stansplanken werden vervaardigd bij Oorbeek in Amsterdam. Afhankelijk van het formaat van de kaft konden b.v. 6=3x2 kaften per plank worden gestanst. Op een aparte stansmachine, de Heidelberg Cylinder Automat, werden de [gehalveerde] drukvellen onder de stansplank doorgeleid en gestanst. Bij de opmaak van het drukvel was al rekening gehouden met het voor het stansen moeten halveren van de drukvellen en wel zo dat waar normaal tussen twee kolommen kaften 7mm marge zat, precies halverwege het drukvel 14mm marge was aangehouden. Bij het stansen werden ook de zogenoemde 'eurolochs' [de hangoogjes of slobgaten waaraan de hangboekjes uiteindelijk zouden moeten komen hangen] gevormd, alleen moesten deze nog zo vast blijven aan de rest van de kaft dat niet de stansmachine werd 'bevuild' met losse ogen. De eerste drukorders hangboekjes werden inderdaad afgeleverd met de oogjes nog gevuld. Pas op het moment dat de boekjes werden opgehangen, moesten de oogjes eruit worden gedrukt door het Post personeel. De Post was hier niet zo blij mee en verzocht Casparie om voortaan de boekjes zonder oogjes af te leveren. Het verwijderen van de oogjes liet Casparie door b.v. penitentiaire inrichtingen verrichten echter het resultaat was niet altijd bevredigend. Gezocht werd naar een andere oplossing. Waren de kaftjes gestanst dan moesten ze nog langs één zijkant worden schoongesneden. Was dat al in de stansmachine gebeurd dan waren de drukvellen daar al in afzonderlijke kaftjes uiteengevallen en niet meer hanteerbaar geweest. Het schoonsnijden gebeurd in een aparte arbeidsgang op een gewone snijmachine. |
|
Een aantal kaften met slechts een vouwril en geen perforatie werden later achteraf - bij Casparie -nog voorzien van een perforatie-ril. Dat geschiedde met losse kaften op een Heidelberg degel stansmachine. Het ging o.a. om de 'Verrassen' en 'Kon. Beatrix' boekjes. De kaftjes konden nu worden verpakt en worden doorgestuurd naar de volgende schakel in het hele productie-proces, naar WILO Vianen in Vianen, gespecialiseerd in krimpfolieverpakkingen en diverse speciale verpakkingen. |
WILO Vianen had al heel lang, samen met Casparie, een rol gespeeld in de diverse pilots op het gebied van 'hang and sell' producten. De hangzakjes die bij Casparie waren gedrukt, waren bij WILO Vianen gevouwen, geplakt en gevuld met postzegelblokjes resp. postwaardestukken. Bij de hangboekjes daarentegen ging het niet meer alleen om het vouwen en dichtplakken van kaften maar ook om het bevestigen van postzegelblokjes cq gesealde bundeltjes blokken resp. kaarten aan de kaften. Gebeurde in het begin het meeste nog tamelijk handmatig, toen een grotere omzet in het vooruitzicht werd gesteld, leek het rendabel om een speciaal ingerichte machine daarvoor te laten ontwerpen en in te zetten. En zo geschiedde... |
|
Wat zijn globaal de belangrijkste handelingen:
|
Incidenteel vinden ook nog andere bewerkingen plaats:
Nadat de productie van de hangboekjes bij WILO Vianen is afgerond, komt het distributie systeem van de Post in werking. Duidelijk mag zijn dat gedurende enige tijd bij WILO Vianen een grote, kostbare hoeveelheid postwaarden [eerst als los blok of geseald stapeltje, later als hangboekje] ligt opgeslagen en dat daarvoor beveiligingsmaatregelen: brandkasten e.d. voor nodig zijn alsmede veiligheidsmaatregelen met betrekking tot het personeel. |
|
De bij WILO Vianen binnengebrachte kaftjes worden niet altijd direct verwerkt, ze moeten worden opgeslagen tot dat de 'inhoud' is aangevoerd resp. dat een nieuwe vooraad kant en klare boekjes is vereist. Op het moment dat WILO Vianen bezig was met de 'Nieuwe Kunst' boekjes, lagen nog dozen klaar met kaften van b.v. '160 Priority' resp. 'Creatief' die al enkele maanden eerder bij Casparie waren gedrukt en gestanst. Een deel van de door Casparie afgeleverde kaften - de plano kaarten worden hier 'schapkaarten' genoemd - hoeft geen speciale bewerking meer te ondergaan. Ze zijn bestemd om als 'dummy' te dienen op de postkantoren waar geen hangboekjes worden verkocht maar men slechts wil aangeven wat voor soort zegels in het assortiment zit. De plano kaarten worden op de postkantoren zelf gevouwen en opgehangen aan de muur. |
Zoals hierboven al is aangegeven was het moeten verwijderen van de oogjes een vervelende klus. Ook al omdat het werken met de stansmachine in tijden van drukte andere activiteiten in de weg stond werd gezocht naar een oplossing en gevonden: het stanswerk werd uitbesteed aan Advozo te Vianen [enkele straten verwijderd van WILO Vianen] gespecialiseerd in stanswerk. Advozo beschikt over een WUPA stansmachine waarmee de grote drukvellen van 72x102 in één keer kunnen worden gestanst en ook over een voorziening op de machine om de oogjes machinaal te laten verwijderen. Voor deze machine werden twee stansplaten vervaardigd bij Ustfa Dievision, in Vianen [inderdaad, eveneens weer op 'loopafstand'] - één voor de 6x2 opmaak van de meeste hangboekjes en één voor de 5x2 opmaak van de pakketzegel-boekjes. Begin van dit jaar werden de eerste drukvellen bij Advozo gestanst - het ging hier om vellen met o.a. 'Rotterdam 2001' en 'Tussen Twee Culturen'. Het was de verzamelaars al eerder opgevallen dat de perforatie in de vo uwranden veel grover was dan voorheen. Bij het bezoek aan Advozo werd al gauw duidelijk hoeveel zorg besteed moest worden aan het instellen van de stansmachine. Niet alleen het afstemmen van de velinvoer op de stansplaat maar ook het afstellen van de 4mm dikke pennen op de 'eurolochs', die immers niet beschadigd mochten worden aan de randen. |
|
Afbouwen? Het besluit om niet meer door te gaan met de hangboekjes in de huidige vorm, is bij de betrokken bedrijven hard aangekomen. Het is triest te moeten constateren dat een product dat met grote inzet van een keten van bedrijven tot stand is gekomen wordt gediscontinueerd. Met name natuurlijk waar het gaat om betrekkelijk recente grote investeringen als het laten maken van de nieuwe, grote stansplaten bij Ustfa en het laten ontwikkelen van een assembleer-machine bij SITMA. Hoe het verder moet gaan met de niet-postzegel producten die tot hangboekjes werden verwerkt is nog niet duidelijk. Wat gebeurt er met de pakketzegels cq. aangetekend-zegels? Die zullen toch nog in Nederland gedrukt blijven? En wat gebeurt er met de postwaardestukken? Blijven die in Haarlem gedrukt? Wat doen de verzamelaars? Zijn die blij met een thans afgerond verzamelgebied? Of juist niet? |
Het vervolg Het pas toegankelijk worden van de productie-bedrijven op het einde van de rit is een wat wrange constatering, maar beter laat dan nooit. Het blijkt nu, dat nog vrij veel bewaard is gebleven en kan getuigen van de aanmaak van de Nederlandse 'hang and sell' producten. Niet alleen wat betreft de hangboekjes maar ook van de direct voorgangers, de hangzakjes, is meer bewaard gebleven dan we hadden mogen hopen. Dit artikel beoogt niet meer te zijn dan een globale inleiding op wat nu nog moet voortkomen uit een intensieve research en detail-onderzoek in samenwerking met de betrokken bedrijven. De geschiedenis van een kwalitatief hoogstaand product mag niet ongeschreven blijven. Zoals al vaker is verkondigd door ondergetekende is de belangrijkste taak van de filatelist het vastleggen van postale [cq de ermee verbonden druktechnische] ontwikkelingen, terwijl ze aan de gang zijn en niet pas 100 jaar later... Dat vereist echter de medewerking van alle betrokkenen. Voor de hulp bij de totstandkoming tot dus ver van m ijn verhaal gaat mijn dank uit naar [alfabetisch] de beide heren Reulen [Advozo], de heren Scheffer, van Os, en Pors [Casparie], Sieben [PTT] en Knoop [WILO Vianen]. En aan alle naamloos blijvende medewerksters van WILO Vianen die het al of niet plezierig vonden om op de foto te komen... Rein Bakhuizen van den Brink Leiden 26.04.2001 |